در حال حاضر با استفاده از ۴۵۷ آزمایشگاه در مجموعه شرکت‌های آب و فاضلاب شهری و ۳۷۷ آزمایشگاه در مجموعه شرکت‌های آب و فاضلاب روستایی پایش کیفیت آب به طور مستمر و تواتر توصیه شده انجام می‌شود. مراکز بهداشت و خانه‌های بهداشت روستایی به عنوان ناظر کیفیت آب را تحت نظر دارند.
کیفیت آب ایران چقدر است؟
به گزارش جماران؛ موضوع کیفیت آب یک مساله مهم و حیاتی برای کشور و حتی دنیاست، از این رو قوانین و برنامه‌های بین‌المللی و ملی متعددی برای این مهم وجود دارد تا آبی که به دست مشترکان می‌رسد از سلامت کافی برخوردار باشد.
ترکیبانی که در آب وجود دارند و بر کیفیت آن تاثیرگذارند به دو دسته کلی میکروبی و شیمیایی تقسیم‌بندی می‌شوند، عامل‌هایی که روی سلامتی انسان تاثیرگذار هستند اغلب شامل عامل‌های میکربی است که منشا عوامل بیماری‌زایی همچون باکتری‌ها، ویروس‌ها، تک یاخته‌ها (پروتوزا) و انگل‌ها هستند.
کیفیت آب‌هایی که آلوده به عوامل میکروبی شده باشند، اغلب به سرعت و در محدوده‌ی وسیعی تغییر خواهد کرد و مصرف چنین آبی می‌تواند باعث شیوع بیماری‌های ناشی از آب شود که توسط سامانه‌های تصفیه آب و انواع سامانه‌های گندزدایی قابل کنترل و حذف است.
همچنین باقی‌مانده گندزدا در شبکه توزیع آب برای پیشگیری از رشد مجدد عوامل میکروبی و وقوع آلودگی‌های ثانویه استفاده می‌شود. با توجه به آخرین جمع‌بندی آمار کشوری در حال حاضر درصد مطلوبیت کلر باقی‌مانده و میکروبی در شبکه‌های توزیع آب شهرهای کشور به طور متوسط ۹۹ درصد و در روستاهای کشور به طور متوسط ۹۷ درصد است که هر دو در سطح عالی ارزیابی می‌شود.
علاوه بر این میزان تاثیر عوامل شیمیایی بر سلامت، به نوع ماده شیمیایی و مدت زمانی که بدن در معرض آن قرار می‌گیرد بستگی دارد. در بیشتر مواد شیمیایی، مصرف آب حاوی مقادیر بیش از حد آنها پس از یکسال ممکن است تاثیر خود بر سلامت را نشان دهد.
مواد شیمیای بسیار کمی هستند که اگر آب حاوی آنها یکبار (یا در مدت زمان کوتاهی) مصرف شود، بتوانند منجر به ایجاد مشکلات بهداشتی شوند، مگر اینکه در اثر یک حادثه مقادیر بسیار زیادی از مواد شیمیایی وارد سیستم آبرسانی شود. در شرایطی عامل‌های شیمیایی آب از جمله عواملی باشند که در معرض قرار گرفتن کوتاه مدت با آنها مشکل حادی برای سلامت ایجاد نکند، بهتر است در عوض صرف هزینه‌های گزاف برای تصفیه چنین آبی، بر روی منشا آلودگی و حذف آن و یا جایگزینی منبع آب مذکور، تمرکز کرد.
توصیه سازمان جهانی بهداشت در کیفیت آب آشامیدنی
بر اساس توصیه سازمان جهانی بهداشت در راهنمای کیفیت آب آشامیدنی عوامل کیفی آب به دو دسته عوامل موثر بر سلامت و عوامل موثر بر گوارایی آب طبقه بندی می‌شود:
در زمینه عوامل موثر بر سلامت آب باید گفت که این عوامل آن دسته از مواد شیمیایی هستند که می‌توانند به طور مستقیم بر سلامت انسان تاثیرگذار باشند. مصرف بیش از حد این دسته از مواد شیمیایی موجود در آب در بلندمدت (اثر سرطان‌زایی مواد شیمیایی) و یا کوتاه‌مدت (اثرات مسمومیت حاد) می‌تواند مشکلاتی برای سلامتی فرد مصرف‌کننده ایجاد کند، لذا با بررسی‌های به عمل آمده روی میزان دریافت روزانه این مواد و تاثیر آن بر سلامت، در راهنمای کیفیت آب آشامیدنی (از انتشارات سازمان جهانی بهداشت) و استاندارد ملی ایران مقادیری به عنوان حد مجاز این مواد در آب آشامیدنی ذکر شده است.
حداکثر مجاز عامل‌های نیترات مطابق رهنمود سازمان جهانی بهداشت و استاندارد ملی ایران به شماره ۱۰۵۳ به ترتیب ۵۰ و ۳ میلی گرم در لیتر (براساس نیترات و نیتریت) اعلام شده است.
مهم‌ترین تاثیر این عامل‌ها بر سلامت انسان‌ها (برپایه مدارک اپیدمیولوژیکی) ایجاد بیماری متهموگلوبینا در کودکان و نوزادان تغذیه شده با شیرخشک از مصرف آب آشامیدنی است.
در رهنمود مذکور با توجه به اهمیت کیفیت میکربی آب تاکید شده است که چنانچه میزان غلظت نیترات آب بین ۵۰ و ۱۰۰ میلی‌گرم در لیتر باشد آب باید از نظر میکروبیولوژیکی سالم باشد.
با استناد به مستندات سازمان جهانی بهداشت به طور معمول سهم آب در جذب نیترات کمتر از ۱۴ درصد است و مابقی نیترات از جذب روزانه از غذا به دست می‌آید.
در این بین از مهم‌ترین عوامل افزایش عامل نیترات می‌توان به عدم رعایت حریم بهداشتی منابع آب، برداشت بیش از حد ظرفیت سفره‌های آب زیرزمینی، راهیابی فاضلاب‌های خانگی به منابع آب زیرزمینی، راهیابی کودهای شیمیایی با پایه نیترات مورد استفاده در زمین‌های کشاورزی و نوع بافت زمین‌شناسی منطقه اشاره کرد.
عوامل موثر بر گوارایی آب نیز تاثیر مستقیمی بر سلامت انسان ندارند، اما بر طعم و مقبولیت عمومی آب تاثیرگذار است، هر چند این عوامل بر سلامت تاثیر ندارد، ولی از آنجایی که مصرف کنندگان نسبت به سلامت آبی که طعم و بوی آن نامطلوب بوده با شک و تردید برخورد می‌کنند ممکن است از دیگر منابع آب که سلامت آنها مورد تردید است استفاده نکنند.
حد مطلوب برای عواملی که صرفا بر گوارایی آب تاثیرگذار بوده، با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی و محیطی هر منطقه، می‌تواند بسیار متفاوت باشد.
از این‌رو سازمان جهانی بهداشت هیچ‌گونه رقمی به عنوان حد مجاز یا مطلوب برای برخی از عوامل تاثیرگذار روی گوارایی اشاره نکرده است.
علاوه بر این سختی و شوری آب دو عامل تاثیرگذار بر جنبه‌های مقبولیت عمومی آب (به لحاظ طعم) و جنبه‌های اقتصادی از منظر ایجاد رسوبات در تجهیزات در ارتباط با آب است.
برخی باورهای غلط در مورد تاثیر سختی بر سلامت انسان به ویژه ایجاد مشکلات کلیوی حتی از سوی برخی پزشکان مطرح می‌شود که از پشتوانه علمی برخوردار نیست و حتی سازمان جهانی بهداشت نه تنها برای عامل سختی در آب حدی را مشخص نکرده، بلکه آن را برای بیماری‌های قبلی مفید تشخیص داده است.
برای سختی آب و کل املاح جامد محلول در استاندارد ملی ایران به شماره ۱۰۵۳ به ترتیب ارقام ۵۰۰ و ۱۵۰۰ میلی‌گرم در لیتر به عنوان حدود مجاز نامبرده شده، این ارقام که برگرفته از «استاندارد بین‌المللی برای آب شرب» منتشر شده توسط سازمان جهانی بهداشت در سال ۱۹۵۸ بوده بر مبنای تاثیر این عوامل بر سلامت نبوده است و از منظر جنبه‌های اقتصادی است، از این‌رو از سال ۱۹۹۳ به بعد در هیچ یک از راهنماهای منتشر شده توسط سازمان بهداشت رقمی برای عوامل مذکور ذکر نشده است.
شهرهای دارای مشکل شوری در آب آشامیدنی
با توجه به شرایط آب و هوایی به طور کلی مناطق فلات مرکزی ایران شامل استان‌های قم، یزد، کرمان، سمنان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر به صورت طبیعی با بالابودن میزان عامل کل جامدات محلول (شوری) به دلیل پایین بودن میزان بارندگی مواجه هستند و در شهرهای جنوبی استان خوزستان به دلیل برخی تغییرات درالگوهای آب و هوایی که شکل خشکسالی بروز کرده و همچنین توسعه ناپایدار در استفاده از رودخانه کارون در سال‌های اخیر با مشکلات زیادی مواجه شده است.
برنامه‌های آبفا برای تضمین کیفیت آب آشامیدنی
در حال حاضر با استفاده از ۴۵۷ آزمایشگاه در مجموعه شرکت‌های آب و فاضلاب شهری و ۳۷۷ آزمایشگاه در مجموعه شرکت‌های آب و فاضلاب روستایی پایش کیفیت آب به طور مستمر و تواتر توصیه شده انجام می‌شود. مراکز بهداشت و خانه‌های بهداشت روستایی به عنوان ناظر کیفیت آب را تحت نظر دارند.
برنامه‌ها و اقدام‌های انجام شده
برای حل مشکلات کیفی آب از نظر بالا بودن عامل‌های شوری و نیترات اقدام‌هایی به صورت پایدار و بلندمدت همچون انتقال آب انجام شده یا در حال انجام است. یادآور می‌شود در مورد اکثر شهرهای دارای غلظت نیترات بالا اختلاط منابع آب برای تعدیل مشکل به کار می‌رود.
جمع‌آوری و دفع بهداشتی فاضلاب که در اکثر شهرهای کشور در حال مطالعه و یا اجرا است از جمله اقدام‌های اساسی در جلوگیری از آلودگی منابع آب به نیترات شناخته می شود. در این خصوص لازم به یادآوری است که در برخی شهرها که میزان نیترات از حد استاندارد بالاتر می رود لزوم تخصیص بودجه‌های مورد نیاز برای تسریع در اجرای پروژه‌های فاضلاب ضروری است.
اجرای برنامه ایمنی آب در ایران
برنامه ایمنی آب به عنوان مهم‌ترین اقدام برای تضمین کیفیت آب شرب است، این برنامه توسط سازمان جهانی بهداشت تهیه شده و اجرای آن به کشورهای عضو توصیه شده است. گستره عمل برنامه ایمنی آب از حوضه آبریز تا مصرف‌کننده را در بر می‌گیرد.
به استناد سند راهبرد ملی بهبود کیفیت آب شرب مصوب سال ۱۳۹۰ هیات وزیران، هدف هفتم این سند اجرای برنامه‌های ایمنی آب شرب در کشور به عهده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، با همکاری وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت کشور، وزارت نفت است.
برنامه ایمنی آب، اولین بار در شهر تبریز در سال ۱۳۹۰ به صورت پایلوت اجرا شد این برنامه در سال ۱۳۹۳ برای اجرایی شدن در ۱۵ شهر کشور اجرا شد. در حال حاضر برنامه ایمنی آب در تمامی مراکز استان‌ها در حال اجراست.
این برنامه کاری بین بخشی است، کمیته راهبری در سطح کشور با عضویت وزارتخانه‌های نیرو، صنعت، معدن و تجارت، جهاد کشاورزی، سازمان محیط زیست، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزارت کشور در حال اجراست براساس سند ملی بهبود کیفیت آب شرب که مصوب هیات وزیران است که بر اساس آن وزارت بهداشت موظف است برنامه امینی آب را در تمام شهرها و روستاها اجرا کند.
در این بین علی‌اصغر قانع، معاون برنامه ریزی و توسعه شرکت مهندسی آب و فاضلاب در خصوص آخرین وضعیت منابع آبی ایران اظهار کرد: در بخش شرب کیفیت آب به طور کامل قابل کنترل، رصد دائمی و مستمر است اما کیفیت آب در نقاطی که بیش تر از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کنند مورد تهدید است چرا که در این مناطق به دلیل برداشت بیش از حد که صورت می‌گیرد، بعضا ممکن است شاهد تغییرات کیفی در آب باشیم.
وی با بیان اینکه با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت نیرو توانستیم به یک تکنولوژی برای حذف نیترات و مواد آلاینده در آب که می‌تواند بسیار کمک‌رسان باشد دست پیدا کنیم و در این زمینه نیز توافقاتی با ستاد توسعه نانو به امضا رسیده است، اظهار کرد: این مساله می‌تواند تحولات فناورانه و تکنولوژیکی در ایران و در حوزه آب به ارمغان بیاورد که همه این اقدامات در راستای ارتقاء کیفیت آب است.
قانع با بیان اینکه «تمام تلاش ما این است تا فعالیت‌ها اقتصادی شود و بتوانیم استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان را ارتقاء دهیم»، گفت: هدف دولت نیز استفاده بیشتر شرکت‌های دانش‌بنیان است به همین دلیل ما نیز در صنعت آب هدف را بر این مبنا قرار داده‌ایم.
معاون برنامه‌ریزی و توسعه آب و فاضلاب کشور در خصوص تاثیر واقعی شدن قیمت‌های آب خاطرنشان کرد: اگر قیمت آب واقعی شود بی‌شک تاثیرات زیادی در جذب بخش خصوصی و ارتقای تولیدات خواهد داشت.
همچنین مهتاب باغبان - مدیر کنترل کیفیت و بهداشت شرکت آب و فاضلاب تهران - نیز گفت: بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی از آب آشامیدنی سالم، می‌توان گفت که آبی که در حال حاضر در شهر تهران توزیع می‌شود، مطابق با استانداردهای ۱۰۵۳ است.
وی با اشاره به اقدامات انجام شده برای افزایش کیفیت آب استان تهران گفت: بعد از اینکه طرح سلامت غرب تهران به اجرا درآمد، تمام مناطق تهران به لحاظ کیفیت در حد استاندارد ۱۰۵۳ و رهنمودهای سازمان بهداشت جهانی قرار گرفت.
به گفته باغبان شرکت فاضلاب تهران برای اینکه بتواند کیفیت را به صورت لحظه به لحظه رصد کند، علاوه بر ۶۰ آزمایشگاه تخصصی تنها در شهر تهران حدود ۳۱۳ سیستم آنلاین در استان تهران دارد که موجب می‌شود کیفیت آب در تمام لحظات پایش شود.
وی با بیان اینکه کیفیت آب بعد از بررسی در آزمایشگاه زمانی که در شبکه توزیع نیز قرار گرفت، توسط سیستم‌های آنلاین مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، گفت: ۱۲۵ پارامتر در استاندارد ۱۰۵۳ وجود دارد که شرکت آب و فاضلاب نیز تمام این پارامترها را برای ارزیابی آب در نظر می‌گیرد و باید گفت که بیش از ۹۳ درصد کار ارزیابی در تهران به صورت سیستماتیک صورت می‌گیرد.
وزارت نیرو اولویت اصلی و به نوعی خط قرمز خود را ارتقا کیفیت آب در تمام نقاط کشور تعریف کرده و به همین منظور نیز استراتژی و برنامه‌ریزی منسجمی را در نظر گرفته است، اما با این وجود با توجه به کاهش آب‌های زیرزمینی نمی‌توان انتظار کیفی بودن آب را نیز در تمام ایران داشت.
